หลายคนคงเคยไดยินคําวา “พิธีสืบชะตา” มาแลวบางวาเปนพิธีกรรมสวนหนึ่งที่อยูคูกับวิถีชีวิตคนเมืองหรือคนลานนามาอยางยาวนาน บางคนคงเพียงแคไดยินแตไมเคยเห็นหรือรูจักวาเปนพิธีกรรมอยางไร และบางคนอาจะเคยเห็นพิธีกรรมการที่มีไมค้ำทำเป็นรูป 3มุม และมีอุปกรณตางๆ เยอะแยะมากมาย ผูคนเอาดายสายสิญจนเวียนรอบศีรษะตัวเองโดยมีพระสงฆนั่งสวดมนตไปดวยนั้น วาเปนพิธีกรรมเกี่ยวกับอะไร ที่กลาวมาแลวขางตนเราเรียกวา “พิธีสืบชะตา” อันเปนประเพณีวัฒนธรรมที่อยูคูกับวิถีชีวิตกับชาวล้านนามาอย่างยาวนาน

พิธีสืบชะตานั้นเป็นพิธีมงคล คําวา “ สืบ”ความหมายคือต่อใหยาวขึ้น “ชะตา” หรือชาตาชีวิตของแตละคน ดังนั้นพิธีนี้จึงเสมือนเปนพิธีกรรมในการตออายุใหยืนยาวขึ้นหรือที่เราเรียกเปนภาษาภาคกลางวา “พิธีอายุวัฒนมงคล” นั่นเอง แตสิ่งที่แตกต่างไปจากพิธีกรรมของภาคอื่น จะเห็นได้จากุปกรณตางๆ ที่ใชประกอบในพิธี ซึ่งสิ่งที่จะขาดไมไดก็คือเครื่องสืบชะตาผูเขียนจะไดอธิบายวาในสวนของเครื่องสืบชะตานั้น ประกอบไปดวยอะไรบ้าง และแตละสิ่งแตละอยางในคติความเชื่อของชาวลานนานั้น บงบอกและแฝงไวดวยคติความเชื่ออยางไรบาง

แตกอนที่จะอธิบายถึงตรงนั้นผูเขียนขอเลาใหฟงกอนวา พิธีกรรมในการสืบชะตานั้นจะมีลักษณะที่แตกต่างกันออกไป มีทั้งการสืบชะตาแบบเดียวหรือคนเดียว การสืบชะตาแบบครอบครัว ซึ่งสวนมากชาวลานนามักจะกระทํากันในพิธีทําบุญบานใหม่ หรือที่ชาวล้านนาเรียกวา ทําบญขึ้นเฮือนใหม่(เฮือน หมายถึง เรือนหรือบานเรือน) โดยมีความเชื่อว่าจะสงผลใหเจ้าของบานพรอมทั้งลูกหลานจะไดอยูเย็นเปนสุขและมีอายุมั่นขวัญยืนในการเขามาอาศัยอยในบานหลังใหม และพิธีสืบชะตาอีกแบบคือทําแบบกลมใหญุๆ หรือคนหมูมากที่เรียกวาสืบชะตาหลวง(หลวง ภาษาคำเมืองหมายถึง ใหญ)

สวนใหญมักจะเห็นกันในชวงเทศกาลสงกรานตหรือประเพณีขึ้นปใหม่ไทย ซึ่งชาวลานนาจะเรียกประเพณีนี้วา “ปาเวณีปใหมเมือง” ซึ่งชาวบ้านในแต่ล่ะชุมชนหรือแตละคุ้มวัด จะจัดใหมีพิธีสืบชะตาหลวงและพิธีการสงเคราะหของคนทั้งชุมชน เพื่อความเปนสิริมงคลและความรมเย็นเปนสุขของคนในชุมชน ซึ่งบางแหงจะทํากันที่วัด บางแหงจะทํากลางหมูบานอาศัยทางแยกที่เปนศูนยกลางของหมูบาน ที่เรียกวา “กลางใจบ้าน ” เปนสถานที่ในการประกอบพิธี ซึ่งขึ้นอยูที่ความสะดวกและประเพณีที่เคยถือปฏิบัติสืบตอกันมา ซึ่งในปจจุบันนี้สวนใหญมักจะกระทํากันที่วัด เนื่องจากเกิดความสะดวกและมีความพรอมมากกวานั่นเองและเครื่องสืบชะตาก็จะมีความแตกตางกันออกไปขึ้นอยูกับจํานวนคน ความพรอม และปจจัยของผูเปนเจาภาพดวยนอกจากนี้การประกอบพิธีสืบชะตายังมีองคประกอบอื่นๆ ที่เกี่ยวของอีกหลายอยาง โดยเฉพาะเรื่องของฤกษผานาที เนื่องจากการประกอบพิธีสืบชะตาเปนพิธีกรรมที่เกี่ยวของกับความเป็นมงคลของชีวีต ดังนั้นการเลือกเอาวันที่ประกอบพิธีมักจะเปนวันที่มีฤกษที่ดีดวยสวนพิธีสืบชะตาหลวงที่ชาวลานนาทํากันในช่วงสงกรานตนั้น มักทำกํันในวันที่ ๑๕ เมษายนเพราะชาวลานนาถือวาวันดังกลาวเปนวันขึ้นปีใหม หรือเรียกกันโดยทั่วไปวา “วันพญาวัน”(พญา ภาษาคําเมืองหมายถึง ผูเปนใหญ) ซึ่งถือวาเปนวันที่เป็นใหญของวันทั้งหมด เปนยอดวันที่ดีที่สุดหลังจากที่ไดฤกษในการประกอบพิธีมงคลแลว สิ่งที่เจาภาพจะลืมไมไดนั่นคือการนิมนตพระสงฆเพื่อมาประกอบพิธีเจริญพระพุทธมนต์และพิธีสืบชะตา ซึ่งทั้ง ๒ พิธีนี้จะกระทําควบคูกันไปโดยพระสงฆจะเจริญพระพุทธมนตเพื่อเสกน้ำมนต และสวดบทสืบชะตาตอเนื่องกันไป ซึ่งผูเขียนจะไดนํามากล่าวตอไป จํานวนพระสงฆที่นิมนตมานั้นมักจะถือจํานวนที่เปนมงคลเชน ๙ รูป ๗ รูป หรือ ๕ รูป ขึ้นอยูกับความพรอมและกําลังปจจัยของผูเปนเจาภาพเช่นกัน แต่โดยสวนใหญ่แลวในการสืบชะตาในพิธีทําบุญขึ้นบานใหมก็มักจะนิมนตพระ ๙ รูป เนื่องจากคนสวนใหญ่จะถือเคล็ดเลข ๙ คือความกาวหนา นั่นเองในสวนของเครื่องสืบชะตานั้นประกอบไปดวยอะไรบ้าง ซึ่งผูเขียนจะไดอธิบายถึงความหมายของแตละอยางไปดวย ตามคติความเชื่อของชาวลานนาวาบรรพบุรุษไดแฝงไวซึ่งปรัชญาและคติความเชื่ออะไรไวบาง องคประกอบของเครื่องสืบชะตาหลักๆ นั้นประกอบไปดวย

ไมก้ำ หรือไมค้ำ ซึ่งมีลักษณะเหมือนไมงามลูกเสือ จํานวน ๓ เลม ซึ่งขนาดของไมค้ำนี้จะเล็กหรือใหญขึ้นอยูกับวาพิธีนั้นเป็นการสืบชะตาทั่วไปหรือสืบชะตาหลวง ถาเปนพิธีสืบชะตาหลวงไมค้ำก็จะมีขนาดใหญขึ้นตามลําดับ ในคติความเชื่อของชาวลานนาแตอดีตเชื่อกันวา ไมค้ำ เปนสิ่งที่จะคอยชวยค้ำจุนใหเกิดความมั่นคงในชีวิต ซึ่งนอกจากจะนํามาใชประกอบในพิธีสืบชะตาแลว เรามักจะเห็นชาวบานในล้านนานําไมค้ำไปถวายวัดเพื่อใชค้ำตนโพธิ์ในชวงสงกรานตซึ่งบางแหงจะมีพิธีจัดขบวนแหอยางยิ่งใหญและถือเป็นประเพณีที่สืบทอดกันมานานหลายชั่วอายุคน การใชไมมาค้ำทํามุมกัน ๓ มุมนั้น จํานวนเลข ๓ นี้มาจากไหน จํานวน ๓ นี้หมายถึงพระรัตนตรัย ๓ ประการ อันประกอบไปดวยคุณพระพุทธคุณพระธรรม และคุณพระสงฆนั่นเอง ดังนั้นไมค้ำดังกลาวจึงมีนัยวา ขอใหคุณพระรัตนตรัยนั้นชวยค้ำจุนชีวิตใหมีความมั่นคงสืบไป

ไมงาม ๑๐๘ เปนกิ่งไมแขนงลักษณะเหมือนกับไมค้ำ แตมีขนาดเล็กกวาซึ่งมีความยาวประมาณ ๕๐-๗๐ เซนติเมตร มัดรวมกัน ๑๐๘ เลม วางไว้ตรงโคนไมค้ำมุมใดมุมหนึ่งที่มาของจํานวนไมงาม ๑๐๘ เลมนี้มาจากคุณของพระรัตนตรัย ซึ่งตามคติความเชื่อของชาวพุทธถือวาคุณของพระพุทธนั้นมีอยู ๕๖ ประการ คุณพระธรรมมี๓๘ ประการ และคุณพระสงฆมี ๑๔ ประการ รวมแลวได ๑๐๘ ประการ หรือที่เรียกวามงคลรอยแปด ในปจจุบันไมงามจํานวนดังกลาวมักหาไดยากขึ้น บางแหงจะใช“แหยง” ซึ่งเปนพืชในตระกูลกกชนิดหนึ่ง ลําตนกลม มีสีเขียว สวนปลายยอดมีกิ่งแขนง ซึ่งชาวบานจะติดมาแทนไมที่หายากขึ้น

เกิ๋นเงิน-เกิ๋นคํา “เกิ๋น” เปนภาษาเหนือหมายถึงเกริน หรือบันได ซึ่งในที่นี้ผูเขียนจะขอใชคําวาบันไดซึ่งงายต่อความเขาใจของทุกทาน ประโยชนของบันไดใชสําหรับปีนป่ายหรือขึ้นที่สูง ดังนั้นความหมายและคติความเชื่อที่คนโบราณทานแฝงไวนั้น หมายถึงการกาวขึ้นสูที่สูง มีความสูงสง มีความกาวหน้าในชีวิต ถาเป็นขาราชการจะแทนความหมายของการเลื่อนชั้นเลื่อนตําแหนงหรือยศศักดิ์ใหสูงขึ้น โดยจะทำเปํนรูปบันไดเล็กๆ พันดวยกระดาษสีเงินและสีทอง ซึ่งหมายถึงบันไดเงินบันไดทอง สีเงินและสีทองแฝงความหมายใหมีเงินมีทองใชใหเกิดความมั่งคั่งดวยเชนกัน บางแหงถาสถานที่ไม่เอื้ออํานวยหรือเปนพิธีสืบชะตาแบบเล็กๆ ไมไดใหญโตมาก ก็จะมีการยอขนาดลงเหลือเพียงอันเดียวหรือทําเปนรูปบันไดเล็กๆพอเปนเครื่องหมายเทานั้น

องคประกอบตอมาของเครื่องสืบชะตาไดแตกระบอกทราย กระบอกน้ำ ตุงชัย และเทียนซึ่งเปนองคประกอบที่๔-๗ จะเห็นไดวาผู้เขียนยกเอาองคประกอบทั้ง ๔ อยางนี้ขึ้นมากลาวพรอมกันซึ่งผูเขียนจะไดอธิบายความหมายขององคประกอบทั้ง ๔ อยางตอไป แตกอนจะถึงตรงนั้นผูเขียนขออธิบายความหมายเพิ่มเติมถึงพิธีกรรมการสืบชะตาวานอกจากเป็นพิธีกรรมการตออายุแลว ยังแฝงไวซึ่งความแข็งแรงของรางกายและไรซึ่งโรคภัยไขเจ็บเปนสิ่งคูกันที่จะใหคนเรามีอายุยืนยาวได ตามคติโบราณชาวลานนาและชาวพุทธเชื่อกันวา รางกายของมนุษยที่เกิดขึ้นมาเป็นตัวตนไดนั้น ประกอบไปดวยธาตุหลัก ๔ ธาตุคือดิน น้ำ ลม และไฟ ดังนั้นการที่จะใหชีวิตใหดํารงอยูไดตองประกอบไปดวยธาตุเหลานี้ ในพิธีการสืบชะตาคนโบราณไดนําเอาหลักการของธาตุทั้ง ๔ มาเปนองคประกอบหนึ่งในการจัดเตรีมเครื่องสืบชะตา และธาตุทั้ง ๔ นี้จะเกี่ยวของกับองคประกอบที่ผูเขียนกลาวไวขางตนอย่างไร ผูเขียนขออธิบายเพิ่มเติมดังนี้

กระบอกทรายและกระบอกน้ำ เปนลำไม้ไผที่มีขนาดความยาวสูงเทาๆ กับไมค้ำสวนหัวและทายจะกรอกทรายลงไปและหุ้มปลายทั้ง ๒ ดานใหแนนไม่ใหทรายรั่วออกมาบางแหงจะใชลําของตนออที่มีขนาดเล็กมัดรวมกัน ๑๐๘ อัน กรอกทรายลงไปใหครบวางไวมุมหนึ่งของไมค้ำ ซึ่งกระบอกทรายนี้เป็นเสมือนสิ่งที่แทนธาตุดินในรางกายของคนเรา และกระบอกน้ำก็จะลักษณะเชนเดียวกันนี้ ซึ่งใชแทนความหมายของธาตุน้ำนั้นเอง

ตุงชัย ทานรูจักและเคยเห็นตุงกันมาแล้วบาง แตตุงชัยนี้ลักษณะจะแตกตางจากตุงผืนผ้ายาวๆ ตุงชัยจะเปนตุงที่มีรูปรางลักษณะเปนตุงสามเหลี่ยมทําดวยผาหรือกระดาษสวนมากในพิธีสืบชะตามักจะใชกระดาษวาวหลากหลายสี มาติดเปนรูปสามเหลี่ยมและฉลุลวดลายใหเกิดความสวยงาม ถาเป็นเครื่องสืบชะตาขนาดเล็กชาวบานจะนำตุงมาปกลงบนกานกลวยแลวมัดรวมกับไมค้ำ แตถาเป็นพิธีสืบชะตาหลวงมักนิยมนํามาปกลงบนตนคาหรือตนกลวย วางไวตามมุมของเครื่องสืบชะตา และบริเวณสวนยอดของไมค้ำ ซึ่งความหมายของตุงชัยนี้จะโบกไสวไปมาก็ตอเมื่อมีลมพัดผาน จึงเปนเครื่องหมายแสดงถึงพลังลม หรืออีกนัยหนึ่งใช้แทนธาตุลม

เทียน หรือเทียนชัย ทําด้วยขี้ผึ้งแท ไสเทียนมีจํานวน ๑๐๘ เสน ซึ่งแฝงไวดวยมงคล ๑๐๘ ดังที่ผูเขียนได้อธิบายไวในฉบับที่แลว นํามาปกไวสวนบนของไมค้ำหรือมุมใดมุมหนึ่งของไมค้ำ ที่สะดวกพอที่จะเอื้อมจุดเทียนถึง เทียนเลมนี้จะจุดขณะที่พระสงฆเริ่มเจริญพระพุทธมนต แสงเทียนที่ลุกโชติชวงนั้นเปรียบไดกับแสงแห่งปญญา และนําความสวางไสวตลอดจนความรุงโรจนมาสูเจาชะตาที่ประกอบพิธีนั้นๆ นอกจากนี้แล้วเปลวเทียนยังทําใหเกิดความรอนซึ่งแสดงถึงธาตุไฟที่ประกอบเปนธาตุของคนเรา เป็นธาตุที่ ๔ ดวย จะเห็นไดวาสิ่งที่ผูเขียนไดอธิบายมาถึงตรงนี้ เปนสิ่งที่คนในสมัยโบราณมีคติความเชื่อ ที่แฝงไวซึ่งควายหมายที่ลึกซึ้งเปนอยางยิ่ง ดังนั้นพิธีสืบชะตาจึงเปนพิธีกรรมที่ทําใหคนเรามีขวัญและกําลังใจที่ดีในการดํารงชีวิต เปนเครื่องยึดเหนี่ยวทางจิตใจที่ดีและถูกถายทอดมาจากรุนสูรุนจวบจนกระทั่งทุกวันนี้ เครื่องประกอบพิธีสืบชะตายังมีรายละเอียดและองคประกอบอื่นๆ ที่ผูเขียนจะขออธิบายเพิ่มเติมดังนี้

องคประกอบที่ ๘ ของเครื่องสืบชะตา ชาวลานนาเรียกกันวา “ฮาวเงิน-ฮาวคํา” (ซึ่งหมายถึงราวหรือที่จับ เชนราวสะพานหรือราวบันได) หรือบางแหงชาวบานจะเรียกกันวา“ลวดเงิน-ลวดคํา” ซึ่งจะใชเชือกหรือลวดความยาวเทากับไมค้ำ พันดวยกระดาษสีเงินและทองมัดติดกับกานไมไผ และนํามาผูกรวมไวกับไมค้ำ ซึ่งความหมายของราวนี้จะใหแทนความหมายวาชวยประคับประครอง ไม่ใหลมหรือเพื่อใหเกิดความมั่นคงขึ้น นอกจากนี้ในองคประกอบของเครื่องสืบชะตายังมีองค์ประกอบหรืออุปกรณตางๆ อีกจํานวนมาก หากสังเกตใหดีแล้วจะเห็นไดวา พิธีกรรมการสืบชะตานี้จะเกี่ยวของกับวิถีชีวิตและความเปนอยูประจําวันของผูคนดวย ซึ่งเครื่องสืบชะตานั้นจะประกอบไปดวยสิ่งที่เปนปจจัยสี่รวมอยูดวยดังที่ผูเขียนจะไดยกตัวอยางและอธิบายดังนี้

“ขันขาว” ภาษาเหนือหมายถึง สํารับอาหาร โดยในเครื่องสืบชะตานั้นจะต้องมีสํารับอาหารจํานวนหนึ่งสํารับวางไวที่มุมไมค้ำ ในปจจุบันลักษณะของสํารับอาหารก็เปลี่ยนมาเปนปิ่นโตเนื่องจากสะดวกในการจัดเตรียมและประหยัดพื้นที่ในการจัดวางดวย นอกจากสํารับอาหารแลว ยังมีหมาก เมี่ยง บุหรี่ ซึ่งเปนสิ่งทิี่ขาดไม่ได สามสิ่งนี้เปนสิ่งที่อยูคูกับวิถีชีวิตของชาวลานนามาอยางยาวนาน โดยจะนํามาประดิดประดอยใหเกิดความสวยงาม บางแหงจะถักบุหรี่เปนรูปผืนตุง บางแหงจะตัดเปนคำๆ รวมไปถึงหมาก เมี่ยง ใบพลู และนํามาผูกติดกับกานไม้ไผ ใหมีขนาดความยาวเทากับไมค้ำ และผูกติดไมค้ำไวดวยเชนกัน

“หมอน้ํา” หรือตุมดินเผาใบเล็กๆ ใสน้ำไวขางในพอเปนพิธี ซึ่งเป็นหนึ่งในปจจัยสี่เชนกัน เมื่อเราทานขาวเสร็จเราก็ตองดื่มน้ำตามทุุกครั้ง ซึ่งเป็นวิถีชีวิตของผูคนอยูแลวดังนั้นในความหมายที่แฝงไวของคนโบราณ เพื่อใหมีกินไมอดอยาก

“เครื่องนอน” อันประกอบไปดวย เสื่อ หมอน ผาหม ซึ่งเปนหนึ่งในปัจจัยสี่ของคนเรา แทนความหมายของการมีนุงหมและไดมีที่อาศัยหลับนอน

นอกจากนี้ยังมี ขาวเปลือก ขาวสาร ใสกระบุงหรือภาชนะไว ตนกลวย ตนออย มะพราว กลวย หรือบางแห่งอาจจะมีฟกทอง ฟกเขียวเพิ่มเติมก็มี ซึ่งหากเรามองใหลึกลงถึงนัยที่คนโบราณนําเอาข้าวของเหลานี้เขามาเปนสวนประกอบของเครื่องสืบชะตา ซึ่งจะหมายถึงใหเกิดความอุดมสมบูรณ ความมั่งคั่งและความพรั่งพรอมใหมีกินมีใชไปตลอดนั่นเอง เมื่อตั้งเครื่องสืบชะตาเสร็จเรียบรอยแลว จะตองนําดายสายสิญจนมาพันรอบเครื่องสืบชะตาปลอยชายขางหนึ่งไวตรงกลาง สําหรับผูเขาพิธีใชเวียนรอบศีรษะ และโยงไปยังตําแหนงที่พระสงฆนั่งเจริญพระพุทธมนต หากเปนการสืบชะตาแบบใหญๆ หรือที่เรียกวาสืบชะตาหลวงนั้น ชาวลานนาจะใชวิธีขึงดายสายสิญจนเหนือศีรษะใหเต็มสถานที่ประกอบพิธีเพื่อใหเกิดความทั่วถึงผูเขารวมพิธีทุกคน โดยทําเป็นรูปตารางสี่เหลี่ยมและปลอยชายลงมาพอที่จะเวียนรอบศีรษะของคนที่นั่งอยูดานลางได สวนบริเวณตรงกลางที่ตั้งเครื่องสืบชะตาไวจะใหผู้ที่เปนประธานในพิธีหรือผูที่มีอาวุโสสูงสุดนั่งอยูขางใน ที่อีกหนึ่งสิ่งที่ขาดไมไดขณะที่ประกอบพิธีคือฆองชัย ซึ่งจะลั่นฆองชัยในขณะที่พรสงฆสวดถึงบทอัญเชิญเทวดา การลั่นฆองชัยนี้เพื่อเปนการบอกกลาวเทวดาทั้ง ๑๖ ชั้นฟา ๑๕ ชั้นดินและ ๑๗ ชั้นบาดาล เพื่อใหรับรูนับทราบถึงงานอันเป็นการมงคลครั้งนี้ และจะลั่นฆองชัยไปจนกระทั่งพระสงฆสวดจบบทดังกลาว

ขอบคุณข้อมูลจาก คุณพนมกร นันติ ( สืบชะตา พิธีกรรมแหงมงคลชีวิต )